Akraba evliliğinin tanımı kısaca aynı soydan gelen bireyler arasında yapılan evlilik olarak yapılabilir.
Akraba evliliğinde, akrabalık bağı anne ya da baba soyundan da gelebilir. Her ikisi de aynı derecede önemlidir. Akrabalık derecesinin nasıl hesaplandığına örnek verirsek anne ya da babasından biri kardeş olan bir çiftin yapmış olduğu evliliklere 1. Derece akraba evliliği (kuzen evlilikleri) denir. Büyükanne ya da büyükbabalarından biri kardeş olan çiftlerin yapmış olduğu evliliklere ise 2. Derece akraba evliliği (torun evlilikleri) denir.
Akraba evliliği hemde bayanın statüsünü de etkilemektedir. Eşinin yakınları ile kan bağı olan kadın bu ilişkiyi kullanarak ihtiyaç duyduğu zamanlarda eşinin ailesinden daha kolay destek alabilmektedir. Genel bir kanı olarak akraba evliliği beklenmedik bir zamanda gelişebilecek sağlık ve maddi sorunların de çözülmesini kolaylaştıracaktır. Akraba evliliği ile aile bağlarının kuvvetlendiği ve ailenin kültürel değerlerinin sonraki kuşaklara daha kolay aktarıldığı düşünülmektedir.
Sağlık çalışanları ve genetik uzmanları; akraba evliliğini, sosyal ve ekonomik etkilerinin dışında getirdiği muhtemel risklerdeki artış açısından değerlendirmektedir. Üreme sağlığı bakımından birinci derece kuzen evliliği ile akraba dışı evliliği karşılaştırırsak doğurganlık oranının hafif şekilde daha yüksek olduğu, düşük oranının farklı olmadığı, ölü doğum ve bebek ölüm oranının hafif yüksek olduğu ve genel topluma göre doğum kusuru ile doğum oranının %2-3 daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca belki de en önemlisi çekinik kalıtılan hastalıkların görülme muhtemellığının toplumumuzun geneline göre daha yüksek olmasıdır. Ortaya çıkma muhtemellığındaki artış akrabalık bağı yakınlaştıkça yükselmektedir. Bu sebeple akraba evliliği oranının yüksek olduğu ülkelerde, akraba evliliği yapmış çiftler hamilelik öncesi genetik danışma almaları konusunda uyarılmaktadır. Günümüzde, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu kuzen evliliklerinin yaygın olduğu bunun gibi ülkelerde ve topluluklarda yaşamakta olan pek çok genç çift sorularına bilimsel bir yanıt almak üzere sağlık kurumlarına başvuru etmektedir. Bu ziyaretlerde en çok “Çocuğumuz fiziksel ve zihinsel açıdan hasta olur mu?”, “Hasta bebek sahibi olma riskini nasıl en aza indiririz” soruları karşımıza çıkmaktadır.
Kan bağı olan bireyler, aile ve akrabalık bağını taşımalarının beraberinde daha derinlemesine bakıldığında ortak genetik fonksiyonları de paylaşmaktadırlar. Bu özellikler arasında hastalığa neden olabilecek faktörler de yer almaktadır.
Ülkemizden birkaç hastalık örneği vererek bu durumu biraz daha açık hale getirebiliriz. Fenilketonüri, ileri derecede zekâ geriliğine sebep olan bir hastalık olup, ülkemizde yeni doğan tarama programı kapsamında yeni doğan bebeğin topuğundan alınan birkaç damla kan ile erken teşhisi konulabilmektedir. Fenilketonüri aileden gelme bir hastalıktır. Fenilketonürili çocuğun anne ve babasında biri normal biri bozuk iki gen vardır. Çocuk, fakat anne ve babasından iki bozuk geni alırsa fenilketonüri hastası olur. Fenilketonüri ABD’da ve pek çok Avrupa ülkesinde her 10.000-30.000 yeni doğanda bir görülmesine karşın ülkemizde 4.000 yeni doğanda bir görülmektedir. Bunun nedenleri olarak her 20-25 kişiden birinin hastalığı taşıyor olması ve ülkemizde akraba evliliklerinin yüksek oranda yapılması gösterilebilir. Ancak burda şunu da unutmamak lazım akraba evliliği hastalığın görülme sıklığını artırıyor olsa da, akraba olmayan fertlerin de çocukları hastalıklı doğabilir. Çünkü Türkiye’de her 100 kişiden 4’ü bu hastalık açısından taşıyıcı durumundadır.
Doğumsal bozukluklar ve yeni doğan, süt çocuğu ve bebeklik zamanlarındaki ölüm oranları incelendiğinde, akraba evliliğinden doğan çocuklarda akraba evliliği yapmamış fertlerin çocuklarına göre daha yüksek sıklıkta görülmektedir.
Genetik hastalıkların bir grubunu ise ileri yaşlarda ortaya çıkan ya da tek bir gendeki bozukluk değil aynı anda birden çok gendeki bozuklukların etkisi ile ortaya çıkan hastalıklar oluşturmaktadır. Bunlardan biri yaşlı insanlar arasında sıkça gözlenen Alzheimer tipi bunama hastalığıdır. Yapılan bir çalışmada Alzheimer tipi bunama hastalığının özellikle akraba evliliğinden doğan bireylerde daha yüksek sıklıkta görüldüğü bildirilmekte ve bu sebeple akraba evliliğinin hastalığın oluşmasına katkısının olabileceği düşünülmektedir. Bununla beraber diyabet, kanser, şizofreni, kalp damar hastalığı gibi yaşamın ilerleyen zamanlarında açığa çıkan hastalıkların görülme oranı ile akraba evliliği arasında direk bir ilişki gösterilmemiştir.
Akraba Evliliklerinde Genetik Danışma
Genetik danışma akraba evliliği yapmış çiftlere ya da bu evlilikten doğmuş çocuklara verilebilir. Genetik danışma sırasında uygulanmakta olan en etkili ve basit yol ise aile hikâyesi üzerinden giderek ailede muhtemel kalıtsal hastalıkların belirlenmesi, bunların rizikolarinin açıklanması ve uygun tanı ve takip yöntemlerinin önerilmesidir. Bu amaçla 3-4 kuşağı içerecek şekilde aile ağacı çizilmesi ilk yapılması gerekli olan uygulamadır. Ailede herhangi bir kalıtsal bozukluk olmaması durumunda akraba evliliğinin getirdiği genel rizikolarden bahsedilir. Bu rizikolar arasında birinci derece kuzen evliliklerinde zekâ geriliği olan çocuk sahibi olma muhtemellığının topluma göre üç kat arttığı, doğumsal kusurlu bebek riskinin iki kat arttığı belirtilmelidir. Ayrıca kuzen evliliklerinde doğumsal bozukluk, ölü doğum ya da yeni doğan döneminde ölüm riskinin %2-3 olduğu belirtilmelidir. Ancak danışan ailenin önceki çocuğunda belirli bir kalıtsal hastalık saptanmış ise ya da fetüste veya yeni doğanda genetik bir hastalığın varlığı gözlenir ise bu durumda hasta, saptanan genetik bozukluğa bağlı rizikolare göre değerlendirilir.
Bazen ikinci kuzenler veveyaha uzak akrabalık bağı olan kişiler de evlilik öncesi ya da hamilelik öncesi genetik danışma almak isteyebilirler. Bu fertlerin müracaat sebebi yalnızca akrabalık öyküsü ise bu kişilere genetik test önerilmesine ihtiyaç yoktur. Bu kişilerin yalnızca 3 ila 4 kuşağı içerecek şekilde aile ağacı çizilir ve aile hikâyesi alınır. Bununla beraber eğer çift akraba evliliklerinin çok sık yapıldığı ya da belirli çekinik kalıtılan hastalıkların yaygın olduğu bir bölgeden geliyor ise bu kişiler için tarama testleri önerilebilir.
Sonuç olarak özellikle ülkemiz coğrafyasında çok sık rastlanılan akraba evliliği, fertlerin ya da toplulukların sahip oldukları sosyo-kültürel ve ekonomik durumlarını devam ettirmek için uyguladıkları bir gelenek olmakla beraber neden olduğu ya da olabileceği sağlık sorunları sebebi ile hemde ciddi bir halk sağlığı problemi olarak karşımıza çıkmaktadır.